Κριτική Θεάτρου
Της Μαρίκας Θωμαδάκη*
«Το Τενεκεδένιο ταμπούρλο» του Γκύντερ Γκρας στο Θέατρο «Σημείο»
Από τους σημαντικότερους διανοητές της σύγχρονης Ευρώπης, ο Γερμανός νομπελίστας λογοτέχνης Γκύντερ Γκρας επανέρχεται, μέσα από τα κείμενά του, για να προσδιορίσει το απροσδιόριστο άλγος του ενός, που χάνεται στην συλλογική οικουμενικότητα. Το ευ πράττειν και το ευ ζην γίνονται στερεότυπα του λόγου των απανταχού κρατούντων στους οποίους δίδεται το χάρισμα, το σκήπτρο και ο θρόνος. Το αγνό μένος του Επαναστάτη μετατρέπεται εντός ολίγου σε αδηφάγο πάθος για την ολοκλήρωση της ευδαιμονίας, έτσι ώστε να λάβει τέλος η Επανάσταση. Αυτός είναι ο τελικός σκοπός: αφής στιγμής η εξουσία δόθηκε στον Εκλεκτό, οι πρώην εξεγερμένοι ηρεμούν και ησυχάζουν. Είναι ζήτημα ψυχολογίας.
Η εξουσία δεν πρέπει να ενοχλείται από μικρο-ιστορίες ανθρώπων, ζώων και πραγμάτων. Πρέπει να αφοσιωθεί στο έργο της. Πρέπει, απερίσπαστη, να ερμηνεύσει, κατά το δοκούν, τους όρους μιας διαλεκτικής, η οποία θα αποδώσει τιμές και δόξα αθάνατη στον κραταιό κάτοικο της «Καρέκλας».
Σιγά-σιγά το περιβάλλον μεταβάλλεται, ενώ οι τυμπανοκρουσίες προαναγγέλλουν τα φάλτσα και την έκπτωση του λυγμού. Ο πόνος του πάσχοντος πολίτη εκφυλίζεται σε δακτυλοδεικτούμενη γελοιότητα, σε αχαλίνωτο γέλιο και σε μόρφωμα του παραμορφωμένου δικαιώματος στην πολιτική ανυπακοή. Απίθανα πράγματα! Ο πρώην μέγας και τρανός της ρητορικής και του αφηγήματος φοράει λάθος ρούχα. Ωστόσο, αποκαλύπτεται, στην μπάρα της υπομονής τέλειος δυνάστης, άξιος δικτάτορας Ναζί ή απλώς εξολοθρευτής. Και να σκεφθεί κανείς ότι υπάρχουν πολίτες που τον υπακούουν και τον υπηρετούν!
Ο Γκύντερ Γκρας, στο «Τενεκεδένιο ταμπούρλο», μας καθοδηγεί στην ενδότερη απελπισία εκείνου που δεν θεωρείται μεν άπολις, θεωρείται όμως επικίνδυνος για την κοινή ησυχία. Ο συγγραφέας καταγράφει με ακρίβεια τις μετατροπές και τις απαραίτητες ανατροπές δια των οποίων κάθε άνθρωπος, κάθε ζώο και κάθε πράγμα εκφράζει μια θέση και μια αντίθεση σε σχετικά «βατό» πεδίο βολής. Τι γίνεται όμως με τον τελευταίο όρο; Ο Επαναστάτης, που τώρα είναι τύραννος, αποφασίζει: Κατάλυση ή Σύνθεση; Τι λέει ο χρησμός; Υπάρχει, αλήθεια, νομοτέλεια; Ο Γερμανός λογοτέχνης υπογραμμίζει, με θυμωμένη αυστηρότητα, την καταλυτική δυναμική που αναπτύσσεται ανεξέλεγκτα από την άσκηση της εξουσίας. Ό,τι έγινε μπορεί να ξαναγίνει. Ο συγγραφέας αρνείται την λήθη. Θέλει να θυμάται. Στο «Τενεκεδένιο ταμπούρλο» οι ήχοι λειτουργούν αντιστικτικά προς τον λόγο και αφανίζουν τους τενεκέδες και τα ταμπούρλα του κόσμου. Ο Γκύντερ Γκρας, πιο επίκαιρος από ποτέ, οδηγείται βαθμιαία στο αθώο δάκρυ και σε λίγο δείχνει την προτίμησή του στον κώδωνα του κινδύνου. Η ψεύτικη αστική βολή – εκ του βολεύομαι – προσχωρεί στις γραμμές ενός τσίρκου νανόσυρτου, θα λέγαμε. Εξάλλου, το να χωρέσει η μεταφορά σε μια μικρής εκτάσεως μετωνυμία, δεν είναι κι εύκολο πράγμα.
Εντούτοις, για τις ανάγκες της παράστασης από τον εξαιρετικό θίασο «Δήλος» των νέων ηθοποιών της Δήμητρας Χατούπη, η διασκευή του Αντώνη Γαλέου αποδεικνύεται ευεργετική κι ευθύβολη: κάθε ρόλος, μικρός ή μεγάλος, τονίζει την παραγωγή νοήματος, σε πλαίσιο ελεγχόμενης ελευθερίας του πεποιημένου λόγου. Η Δήμητρα Χατούπη, ευφάνταστη και χαρισματική σκηνοθέτις, τακτοποιεί το χαοτικό υλικό της αλληγορίας του Γκύντερ Γκρας δημιουργώντας μικροσκοπικές εστίες μέσω των οποίων διαχέεται η ενεργειακή θεατρικότητα των ινδαλμάτων όπως τα παρουσιάζει σαν φιγούρες τσίρκου η αθλιότητα της τυραννίδας. Από τις απαρχές της ναζιστικής ιδεολογικής τρομοκρατίας μέχρι τη ρίψη της βόμβας, στη Χειροσίμα και το Ναγκασάκι, ο κόσμος δεν έπαψε να περιμένει ένα ακόμα μεγαλύτερο κακό. Η κ. Χατούπη αναμειγνύει στη σκηνοθεσία της όλες τις κορυφαίες θεατρικές συνθήκες προκειμένου να δώσει μια σύγχρονη ροπή στο ανάγνωσμα του συγγραφέα. Επιπλέον, στην παράσταση συστεγάζονται ποικίλες αισθητικές κατηγορίες φέροντας έτσι στο προσκήνιο την μάχη της διατύπωσης και του μεταμοντέρνου. Εξάλλου, οι μικροεστίες, σε «πανηγυριώτικο» περιβάλλον, όπου δεσπόζει η μακάβρια χαρά των βρικολάκων, πλάθουν το κλίμα μιας μεταφυσικής κοινωνίας νεκρών οντοτήτων ή και μιας άγαρμπης αισθητικής του αποτρόπαιου.
Στην δημιουργία της ατμόσφαιρας αυτής, δηλαδή του εκφυλισμού της κανονικότητας συμβάλλει ο ευρηματικός φωτισμός του Δημήτρη Λογοθέτη, σε συνεργασία με την σκηνογραφία, την εικαστική επιμέλεια των Έμιλυ Ονησιφόρου και Δήμητρας Τερζή. Ομοίως, η πρωτότυπη μουσική του Χρίστου Θεοδώρου και οι χορογραφίες/κίνηση των Γεωργίας Ζάχου και Νίκου Σαμουρίδη συνθέτουν, όλοι, μαζί με τον «ζωηρόχρωμο» θίασο μια από τις καλύτερες σκηνικές συνθέσεις της θεατρικής σαιζόν του φετινού χειμώνα.
*Η Μαρίκα Θωμαδάκη είναι Καθηγήτρια Θεωρίας και Σημειολογίας του Θεάτρου, τ. Κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστήμιου Αθηνών.
